Saz Çeşitleri Nelerdir? – Bilgi ve Tarihçe

Saz, Türkiye ve çevre coğrafyalarda kullanılan, Türk halk müziğinin ve sanat müziğinin en önemli enstrümanlarından biridir. Saz, telli çalgılar ailesine ait olup genellikle bağlama, cura, tambura gibi çeşitli türleri içerir. Çeşitli bölgelere ve müzik türlerine göre farklılık gösteren sazlar, halk müziği geleneğinde derin bir kültürel miras taşır. Bu yazıda, sazın tarihçesi, türleri ve kullanım alanları hakkında detaylı bilgi vereceğiz.

1. Saz Nedir?

Saz, genellikle üç ana bölümden oluşan bir telli çalgıdır: gövde (tekne), sap ve teller. Parmaklarla ya da tezene (mızrap) ile çalınan saz, Türk halk müziğinde hem solo hem de grup çalgısı olarak önemli bir yer tutar. Saz terimi genel olarak birçok telli çalgıyı ifade ederken, bağlama, saz ailesinin en bilinen üyesidir.

Saz, Türkiye, Azerbaycan, İran, Yunanistan ve Balkanlar gibi geniş bir coğrafyada farklı versiyonlarıyla kullanılmaktadır. Her bölge ve müzik kültürü, sazı farklı şekillerde yorumlamış ve geliştirmiştir.

2. Sazın Tarihçesi

Sazın kökeni çok eski zamanlara dayanır ve Orta Asya Türk boyları arasında yaygın olarak kullanıldığı bilinir. Asya bozkırlarından Anadolu’ya kadar uzanan süreçte saz, birçok farklı kültürle etkileşime girerek evrim geçirmiştir. İlk örnekleri Asya’da görülen saz benzeri çalgılar, zamanla Anadolu topraklarında ve Osmanlı İmparatorluğu döneminde bugünkü şeklini almıştır.

İlk Dönemler

Sazın en eski atası olarak kopuz gösterilir. Kopuz, Orta Asya Türk boyları arasında çalınan bir çalgıdır ve göçebe kültürlerin müzik aracı olarak önem taşımaktadır. Anadolu’ya göç eden Türkler, sazı daha da geliştirerek bugünkü haline yakınlaştırmışlardır.

Osmanlı Dönemi

Osmanlı İmparatorluğu döneminde saz, halk ozanları tarafından çalınmaya başlandı ve özellikle köylerdeki sosyal yaşamın önemli bir parçası haline geldi. Sazın bu dönemde bağlama olarak adlandırılan versiyonu popülerlik kazandı. Aşıklık geleneği, halk arasında sazı yüceltti ve Anadolu’nun her köşesinde bu enstrüman çalınmaya başlandı.

3. Saz Çeşitleri

Saz ailesi, farklı boyut, akort düzeni ve çalım tekniklerine göre çeşitlere ayrılır. En yaygın saz çeşitleri şunlardır:

3.1 Bağlama

Bağlama, saz ailesinin en bilinen üyesidir ve Türk halk müziğinde en sık kullanılan çalgıdır. Üç ana bölümden oluşur: gövde, sap ve teller. Bağlama, farklı boyutlarda üretilebilir ve her boyut, farklı bir müzik tarzını yansıtabilir.

• Küçük Bağlama (Cura): Bağlamanın en küçük versiyonudur. Genellikle daha yüksek bir ses aralığına sahiptir.
• Büyük Bağlama (Tambura): Daha geniş bir gövdesi ve uzun bir sapı vardır. Düşük tonlarda zengin ve derin bir ses sunar.

Bağlama, halk müziği ezgileri için vazgeçilmezdir ve farklı türlerde akort edilebilir. En yaygın akort türleri bozuk düzen, bağlama düzeni ve kara düzen olarak bilinir.

3.2 Cura

Cura, saz ailesinin en küçük üyesidir ve sesi diğer saz çeşitlerine göre daha incedir. Küçük boyutu nedeniyle hareketli ve hızlı melodileri çalmak için idealdir. Cura, özellikle Anadolu’nun bazı bölgelerinde yoğun olarak kullanılır ve köy düğünleri gibi etkinliklerde çalınır.

• Bağlama Cura: Bağlamanın küçük versiyonudur ve halk oyunlarında sıkça kullanılır.
• Divan Cura: Büyük boyutlu cura çeşididir, daha derin tonlar üretir.

3.3 Tambura

Tambura, bağlamadan daha büyük bir çalgıdır ve daha geniş bir ses aralığına sahiptir. Tambura, derin ve zengin tonları ile halk müziğinde önemli bir yere sahiptir. Gövdesi bağlamadan daha geniş, sapı ise daha uzun olduğu için, düşük tonlarda daha güçlü bir ses çıkarır.

Tambura, genellikle ağır tempolu türkülerde ve uzun hava tarzındaki eserlerde kullanılır. Bu enstrüman, daha uzun ve derin bir ses yelpazesi sunduğu için profesyonel müzisyenler tarafından tercih edilir.

3.4 Divan Sazı

Divan sazı, saz ailesinin en büyük üyesidir ve en kalın tonları çıkarır. Divan sazı, adını Osmanlı dönemi divanlarından almıştır ve yüksek tınılı, güçlü bir sese sahiptir. Daha çok ağır türkülerin çalındığı bu saz, geniş sapı ve büyük gövdesi ile dikkat çeker.

• Klasik Türk Müziği ve Halk Müziği: Divan sazı, hem halk müziğinde hem de klasik Türk müziğinde kullanılan önemli bir çalgıdır.

3.5 Elektro Bağlama

Modern zamanlarda bağlamanın bir diğer versiyonu olan elektro bağlama geliştirilmiştir. Elektro bağlama, elektronik sistemlerle donatılmış olup, amplifikatör yardımıyla sesin büyütülmesine olanak tanır. Bu saz türü, özellikle sahne performanslarında ve modern müzik tarzlarında yaygın olarak kullanılır.

3.6 Bozuk

Bozuk, uzun saplı sazlar arasında yer alır. Genellikle zurna ile birlikte çalınır ve daha sert ve güçlü bir ses tonu vardır. Bozuk düzen, özellikle Orta Anadolu türküleri için popülerdir.

4. Saz Nasıl Çalınır?

Saz, parmaklarla veya tezene adı verilen küçük bir mızrap ile çalınır. Geleneksel olarak sol elle sap tutulur, sağ elle ise tellere vurularak ses çıkarılır. Çalım teknikleri bölgeden bölgeye değişebilir, ancak temel olarak aşağıdaki adımlar izlenir:

Duruş ve Tutuş

Saz çalarken dik oturmak ve sazı sabit bir şekilde göğüs hizasında tutmak önemlidir. Sol el sap üzerinde gezinirken sağ el telleri tezene ile vurarak sesi çıkarır.

Tezene ile Çalma

Tezene, sazın tellerine vurarak sesin daha keskin ve belirgin çıkmasını sağlar. Geleneksel Türk halk müziğinde tezene ile hızlı ve ritmik çalım teknikleri yaygındır.

Parmaklarla Çalma (Şelpe)

Tezenesiz saz çalma tekniğine şelpe adı verilir. Şelpe, parmaklarla tellere vurarak çalınır ve genellikle daha yumuşak ve melodik bir ses elde edilir.

5. Sazın Kültürel Önemi

Saz, Türk kültüründe derin bir anlam taşır. Aşık geleneği gibi halk müziği ve sözlü edebiyatın en önemli unsurlarından biri olan saz, geçmişten bugüne birçok hikaye, efsane ve türküyü taşımıştır. Aşıklar, sazlarıyla halkın duygularını dile getiren, toplumsal olayları şiir ve müzik yoluyla anlatan önemli kültürel figürlerdir.

Aşık Edebiyatı ve Saz

Türk halk ozanları, saz çalarak şiirler ve türküler dile getirir. Saz, bu ozanların en önemli çalgısıdır ve Aşık Veysel, Neşet Ertaş gibi büyük halk ozanları sazlarıyla tanınmıştır.

Halk Müziğindeki Yeri

Saz, halk müziğinin en temel çalgısıdır. Köy düğünlerinden büyük konserlere kadar birçok müzik etkinliğinde çalınır. Türküler, sazın eşlik ettiği halk müziği eserleridir ve saz, türkülerin duygusal derinliğini ve melodisini güçlendiren bir enstrümandır.

Sonuç

Saz, Türk müziği ve kültürü için vazgeçilmez bir çalgıdır. Farklı türleriyle geniş bir yelpazede yer alan bu enstrüman, halk müziğinin taşıyıcısı olarak yüzyıllardır toplumun sesini, duygularını ve kültürel mirasını aktarmaktadır. Bağlama, cura, tambura gibi çeşitleri ile saz, her müzikseverin ruhuna hitap eden derin ve zengin tonlar sunar. Saz çalmak, sadece bir müzik yeteneği değil, aynı zamanda kültürel bir mirası yaşatmanın önemli bir yolu olarak da kabul edilir.